Republika Kuby od momentu powstania w 1902 roku znajdowała się pod silnym wpływem Stanów Zjednoczonych. W latach 1898 - 1933 wyspa była faktycznym protektoratem swojego północnego sąsiada. W następnych trzech dziesięcioleciach więzi gospodarcze i polityczne między obydwoma krajami uległy dalszemu zacieśnieniu, a Kuba mimo że formalnie w pełni niezależna, z racji ogromnej dysproporcji w potencjałach obydwu państw, nadal pozostawała pod faktyczną dominacją USA. Ówczesna gospodarka Kuby była niemalże częścią systemu ekonomicznego Stanów Zjednoczonych, które stały się dla wyspy głównym dostarczycielem towarów i odbiorcą podstawowego produktu kubańskiego, jakim był cukier. Nieoczekiwanie po 1958 roku państwo to, oddalone o 90 mil od wybrzeży swojego potężnego północnego sąsiada, przekształciło się w lewicową dyktaturę, skonfiskowało amerykański majątek, a w roku 1962 niewiele brakowało by stało się radziecką bazą rakietową. Kubańczycy ostatecznie po raz kolejny znaleźli się pod rządami dyktatury, w kraju izolowanym w regionie i odciętym od dotychczasowych więzi ekonomicznych.
W USA wydarzenia związane z rozwojem rewolucji kubańskiej wywołały szok, który doprowadził do pojawienia się "Kubofobii" (ang. "Cubaphobia"). Amerykanie, przekonani wcześniej o niemożliwości usunięcia ich wpływów z Kuby oraz uważający, że państwa Ameryki Łacińskiej są skazane na współpracę ze Stanami Zjednoczonymi, wpadli w obsesję na punkcie ewentualnej możliwości rozszerzania się ruchu Fidela Castro i jego powiązań ze Związkiem Radzieckim. Polityka prowadzona przez Waszyngton wobec Kuby, nieprzystająca do wyzwań niesionych przez zimną wojnę, nie zdołała zapobiec utracie wpływów na wyspie, a doświadczenia związane z tym procesem, zakończonym ostatecznie kryzysem rakietowym, doprowadziły do głębokiej zmiany w podejściu USA do krajów Ameryki Łacińskiej oraz samej Kuby.
Złożoność i niejasność problemu polityki Stanów Zjednoczonych wobec rewolucji kubańskiej, jej znaczenie dla rozwoju wydarzeń na Kubie oraz sytuacji międzynarodowej, a także stopień w jakim absorbowała ona dyplomację amerykańską, rodzą potrzebę głębszego przeanalizowania tego tematu. Zagadnienie to znalazło znaczne odzwierciedlenie w literaturze polskiej w latach sześćdziesiątych. Obecnie, wraz z pojawieniem się nowych źródeł i informacji na ten temat oraz w obliczu narosłej przez lata anglojęzycznej literatury z tego zakresu, otwiera się możliwość ponownego zbadania i zinterpretowania owego zagadnienia, co stanowi kolejną przesłankę podjęcia wysiłków w tym kierunku.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie polityki USA wobec zjawiska rewolucji kubańskiej, rozpoczynając od wydarzeń związanych z utratą władzy na wyspie przez Fulgencia Batistę na przełomie 1958/1959 r., a kończąc na karaibskim kryzysie rakietowym w październiku 1962 r. Analizę problemu rozpoczynam od kryzysu politycznego, jaki pojawił się na Kubie przed dojściem do władzy Fidela Castro, a który ukazuje genezę i pierwsze stadium rewolucji oraz punkt wyjścia polityki prowadzonej wobec tego państwa przez Stany Zjednoczone. Pracę zamykają wydarzenia związane z kryzysem rakietowym, w toku którego polityka USA wobec Kuby została ostatecznie przypieczętowana przez porozumienie, jakie supermocarstwa zawarły w sprawie statusu wyspy.
Opracowanie ma charakter chronologiczno-problemowy. Poszczególne rozdziały przedstawiają następujące po sobie wydarzenia i procesy, przy czym niektóre z nich koncentrujące się na wybranym aspekcie stosunków amerykańsko-kubańskich i charakteryzują całość problemu, wyprzedzając chronologicznie fakty z następnych rozdziałów. Taki układ pozwolił zachować logiczne następstwo wydarzeń i jednocześnie umożliwił zagłębienie się w poszczególne problemy, bez konieczności nieustannego przenoszenia się pomiędzy różnymi aspektami zagadnienia.
Rozdział I, wychodząc od charakterystyki stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych panujących na Kubie, analizuje cele narastającej rewolucji przeciwko rządom Batisty. Istotne znaczenie w tym kontekście mają poglądy jej głównego przywódcy Fidela Castro oraz polityka USA wobec stron konfliktu i jej znaczenie przy ostatecznym obaleniu dyktatora.
W II rozdziale skoncentrowałem się na poszukiwaniu przyczyn jakie doprowadziły 3 stycznia 1961 r. do zerwania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Republiką Kuby a Stanami Zjednoczonymi. Prowadzi to do analizy dyplomatycznego i ekonomicznego konfliktu, jaki rozegrał się między tymi państwami i refleksji nad możliwością uniknięcia tego procesu.
Rozdział III poświęcony jest zabiegom podejmowanym przez amerykańską dyplomację w stosunku do Kuby na forum międzyamerykańskim. Badanie celów realizowanych przez Departament Stanu w obrębie Organizacji Państw Amerykańskich wsparte jest przez tło prawne problemu, a ich skutki i okoliczności wychodzą na płaszczyznę wzajemnych stosunków łączących USA i kraje latynoamerykańskie.
Treść rozdziału IV obejmuje wydarzenia związane z tajną operacja Centralnej Agencji Wywiadowczej, przeprowadzoną w kwietniu 1961 r. w Zatoce Świń. Całkowite fiasko akcji i wywołana nim kompromitacja Stanów Zjednoczonych skłoniły mnie do zastanowienia się nad okolicznościami zorganizowania oraz zatwierdzenia tak chybionego przedsięwzięcia i sformułowania jego głównych błędów.
W ostatnim - V rozdziale przedstawiłem kryzys rakietowy 1962 r., postrzegany w kategoriach pozycji i roli jaką odegrała w nim Kuba. Kluczową rolę w tym zagadnieniu zajęła sprawa bezpieczeństwa wyspy, traktowana zarówno jako ewentualny motyw działań podjętych wtedy przez ZSRR oraz jako problem związany z narastaniem kryzysu.
Zakończenie pracy zawiera podsumowanie polityki USA wobec państwa kubańskiego w latach 1959 - 1962 oraz próbę ogólnej interpretacji opisanego procesu.
Podstawę źródłową do napisanego tekstu stanowiły kolejne roczniki Zbioru Dokumentów, obejmujące lata 1959 - 1962. W wydawnictwie tym znalazłem zapis wszystkich ważniejszych aktów prawnych związanych z zerwaniem stosunków dyplomatycznych między Kubą a Stanami Zjednoczonymi, uchwałami OPA i rezolucjami ONZ odnoszącymi się do Kuby oraz inwazji w Zatoce Świń, a także oświadczenia przywódców supermocarstw w sprawie problemu kubańskiego i ich korespondencję z okresu kryzysu. Ważniejsze dokumenty na ten temat zawiera również nr 5 Działu Dokumentacji, Polskiej Agencji Prasowej PAP z roku 1962.
Informacje związane z okresem działalności partyzanckiej Fidela Castro dostarczają wspomnienia Che Guevary pt. Epizody wojny rewolucyjnej, a inwazja w Zatoce Świń przedstawiona jest od strony oddziałów Castro w zbiorze źródeł o nazwie Patria o muerte. Trzy dni inwazji na Kubę.
Polityka administracji Eisenhowera oraz poglądy prezydenta zawarte są w tomie jego wspomnień The White House Years: Waging Peace: 1956-1961, a spór kubańsko-amerykański, widziany z pozycji dyplomatów rezydujących w Hawanie, ukazują wspomnienia dwóch ostatnich ambasadorów USA na Kubie - Earla Smitha: The Fourth Flour i Philipa W. Bonsala: Cuba, Castro, and the United States. Niezwykle cennymi świadectwami z otoczenia prezydenta Kennedyego są publikacje jego bliskich doradców: Arthura M. Schlesingera Jr. - A Thousand Days: John F. Kennedy in the White House oraz Theodora C. Sorensena - Kennedy. Ludzie ci znali go osobiście i byli obecni przy podejmowaniu najważniejszych decyzji amerykańskiego rządu, przez co ich wspomnienia w szczegółowy sposób oddają panująca wówczas atmosferę oraz dążenia, kalkulacje i obawy prezydenta. W odniesieniu do kryzysu kubańskiego podobną funkcję pełni także The Thirteen Days: Memoir of The Cuban Missile Crisis wydany przez jego brata Roberta F. Kennedyego.
Niektóre informacje oraz opinie ówczesnych obserwatorów okazały się osiągalne jedynie za pośrednictwem Dokumentacji Prasowej odnoszącej się do lat 1959 - 1961.
Problem postawy Stanów Zjednoczonych wobec rządu Fidela Castro w okresie zdobywania i umacniania swojej władzy znalazł bogate odzwierciedlenie w literaturze polskiej o charakterze bardziej ogólnym, czego przykładem jest 3 tom Dziejów Ameryki Łacińskiej pod red. Ryszarda Stemplowskiego lub pozycja Tadeusza Knothe pt. Ameryka Łacińska w polityce USA 1945 - 1975. Z pozycji zagranicznych najbardziej pomocą publikacją o charakterze syntetycznym okazała się U.S. policy toward Latin America: From regionalism to globalism - Harolda Molineau, przedstawiająca aktualny stan wiedzy na temat historii stosunków pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Ameryką Łacińską.
Bezpośrednio opisywanym w mojej pracy problemem zajął się na początku lat sześćdziesiątych Marian Lidert, autor publikacji Kuba a Stany Zjednoczone. Obecnie, w latach dziewięćdziesiątych, temat ten, w krótkim opracowaniu pt. Polityka Johna Fitzgeralda Kennedy'ego, poruszył Jędrzej S. Płaczkowski.
Rozdział wstępny, opisujący walkę z dyktaturą Fulgencia Batisty oraz jej upadek, odwołuje się do pracy Wacław Morawskiego pt. Wojna domowa na Kubie (grudzień 1956 - styczeń 1959). Z kolei wiele wydarzeń widzianych od strony zwolenników Fidela Castro wyjaśnia biografia Ernesto Che Guevara, autorstwa J. Ławrieckiego.
Istotną pozycja do okresu związanego z prezydentura Eisenhowera okazała się biografia Eisenhower: Żołnierz i prezydent, napisana przez Stephena E. Ambrosea. Autor ten wykorzystał ogromną ilość dokumentów i świadectw, a ponadto osobiście przeprowadził szereg wywiadów z postaciami odgrywającymi w jego publikacji najistotniejszą rolę. Przy wyjaśnianiu rozwoju amerykańsko-kubańskiego konfliktu dyplomatycznego w rozdziale drugim, pomocna okazała się także pozycja Zygmunta Augustowicza, Polityka zagraniczna Kuby 1959 - 1975.
Niezwykle cennymi opracowaniami przy tworzeniu rozdziału poświęconego antykubańskiej akcji USA na forum OPA i wyjaśnianiu tła prawnego tych działań były: Międzyamerykański system wojskowo-polityczny polityczny ("Pakt Rio") Edwarda J. Pałygi oraz prace amerykańskich dyplomatów z tamtego okresu - Johna C. Dreiera, The Organization of American States and the Hemisphere Crisis i C. N. Ronninga, Law and Politics in Inter-American Diplomacy. Aspekty ekonomiczne tego zagadnienia, w ujęciu stosunków między Stanami Zjednoczonymi a Ameryką Łacińską, są wyczerpująco wyjaśnione w monografii Jana Winnickiego: Rola pomocy gospodarczej w polityce zagraniczne USA wobec krajów rozwijających się.
Podstawową pozycją dla części poświęconej inwazji w Zatoce Świń stała się publikacja Petera Wydena pt. Bay fo Pigs: The Untold Story. Autor w drobiazgowy sposób opisuje owo wydarzenie, a korzystając z dokumentów oraz świadectw, zarówno strony amerykańskiej jak i kubańskiej, w tym z przeprowadzonych przez siebie wywiadów, wyjaśnia mało znane aspekty tego przedsięwzięcia. Uzupełnieniem dla tej pracy okazała się równie interesująca pozycja R. Kesslera pt. CIA od środka.
Przy pisaniu ostatniego rozdziału poświęconego kryzysowi rakietowemu dużo cennych informacji i opinii uzyskałem w oparciu o pozycję Grahama T. Alisona, Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis oraz stosunkowo niedawno wydaną publikację Krzysztofa Kubiaka, Kuba: Od rewolucji do kryzysu rakietowego. Strona prawna tego wydarzenia została drobiazgowo przeanalizowana przez Ludwika Gelberga w monografii: Kryzys karaibski 1962 roku: Problemu prawa międzynarodowego.
Sporadycznie sięgałem ponadto m. in. do prac: Edwarda Górskiego - Rewolucja i tradycja: Szkice o kubańskiej myśli filozoficzno - społecznej, Krzysztofa Michałka - Mocarstwo: Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945 - 1992, Tadeusza Knothe - Kuba w międzynarodowym ruch komunistycznym (geneza rewolucji i jej następstwa), R. A. Miedwiediewa - Chruszczow: Biografia polityczna oraz do zbioru artykułów pt. Fidel Castro, wydanego jako 4 numer Zeszytów dokumentacyjnych: Serii biograficznej: Profile z roku 1973.
Duże oddalenie geograficzne od obszaru którego dotyczyły opisane wydarzenia i wiążąca się z tym ograniczona podstawa źródłowa oraz niewielka liczba dostępnych opracowań z tego zakresu narzuciły pewne graniczenia podczas analizy przedstawionego zagadnienia. Posiadam jednak nadzieję, że poniższa praca może stanowić kolejny głos w dyskusji nad polityką Stanów Zjednoczonych wobec Kuby, w okresie pojawienia się i ugruntowania rewolucji Fidela Castro.
Pragnę w tym miejscu podziękować uczestnikom Seminarium z Historii Dyplomacji XX w., prowadzonego przez Pana prof. Waldemara Michowicza, za inspirujące uwagi i cenne wskazówki, które wzbogaciły niniejszą pracę oraz przyczyniły się do jej pomyślnego ukończenia.